Şema Terapi Bağlamında Büyüklenmeci Kimlik ve Bağımlılık Tedavisi

Bireyin kendi iç dünyasını anlamlandırmasında önemli bir yere sahip olan şema terapi, özellikle kişilik yapılarının ve erken dönem yaşantıların bağımlılık gibi davranışsal sorunlarla nasıl ilişkilendiğini açıklamada oldukça işlevsel bir kuram sunar. Şema Terapi, bireyin çocukluk ve ergenlik döneminde geliştirdiği olumsuz yaşam kalıplarını (şemaları) tanıma, anlama ve dönüştürme amacı güden bir psikoterapi yaklaşımıdır. Jeffrey Young tarafından Bilişsel Davranışçı Terapi’yi temel alarak geliştirilmiştir. Özellikle kişilik bozuklukları, kronik ilişki problemleri, bağımlılıklar ve yineleyici yaşam sorunlarına karşı etkili bir yöntemdir. Bu yazıda, büyüklenmeci kimlik yapılanmasının şemalarla nasıl şekillendiğini ve bu yapılanmanın bağımlılıkla olan ilişkisini şema terapi perspektifinden ele alacağız.

Büyüklenmeci Kimlik Nedir? - Kendilik Algısında Savunmacı Bir Zırh

Büyüklenmeci kimlik, bireyin değersizlik, yetersizlik veya aşağılık duygularıyla baş etmek amacıyla geliştirdiği savunmacı bir yapıdır. Bu kimlik yapılanmasında kişi, kendisini başkalarından üstün, ayrıcalıklı veya kuralların üzerinde görme eğilimindedir. Şema terapiye göre bu tutum, aslında derinlerde yatan “kusurluluk/utanç”, “yetersizlik” veya “duygusal yoksunluk” gibi temel uyumsuz şemaları telafi etmeye yönelik bir “aşırı telafi modu”dur. Bu modda birey, incinmemek için kırılgan benliğini saklar, dış dünyaya karşı güçlü ve üstün bir imaj çizer. Ancak bu durum ilişkilerde mesafe yaratır ve kişinin gerçek ihtiyaçlarının görülmesini zorlaştırır.

Büyüklenmeci kimlik (İngilizcede: self-aggrandizing identity veya overcompensatory self) şema terapi çerçevesinde, özellikle aşırı telafi (overcompensation) başa çıkma stiline dayanan bir yapıdır. Büyüklenmeci kimlik, kişinin içsel kırılganlığını, değersizlik ya da yetersizlik hislerini inkâr ederek, bunun tam tersi bir dış kimlik geliştirmesidir. Bu kimlikte birey:

• Kendini diğerlerinden üstün, ayrıcalıklı ya da özel biri olarak görür.

• Eleştiriye aşırı duyarlıdır ancak bunu öfke, küçümseme ya da savunmacılıkla örter.

• Derinlerde yoğun bir değersizlik veya sevilmeme korkusu taşımasına rağmen, bunu asla göstermemeye çalışır.

Büyüklenmeci Kimlik ve Gelişimsel Kökenler

Büyüklenmeci kimlik genellikle şu gibi erken dönem yaşantılarla ilişkilidir:

• Kronik eleştiri veya küçümsenme: Çocukken sürekli yetersiz görülmek, kişinin değersiz hissetmesine neden olur. Bu değersizlikle baş edemeyen çocuk, zamanla bunun tam tersi bir kimlik geliştirir.

• Koşullu sevgi: Aileden gelen sevgi ve ilgi yalnızca “başarı”, “güzellik”, “itaat” gibi performanslara bağlıysa, çocuk gerçek benliği yerine “beğenilen benliği” büyütür.

• İhmal veya duygusal yoksunluk: İlgisiz ebeveynlerin çocuğu, “bana kimse değer vermez” inancını içselleştirir. Buna dayanmak zor olduğu için zamanla “ben özelim, zaten bana layık biri yok” inancı gelişebilir.

Bu kimlik bir savunma sistemidir. Şema terapi dilinde bu, "aşırı telafi modu" ile ilgilidir. Yani:

• Kişi “aslında değersizim” şemasına katlanmak yerine “ben herkesten üstünüm” moduna geçer.

• Bu mod aktif olduğunda kişi, empati kuramaz, eleştiriye tahammül edemez, ilişkilerde kontrolcü olabilir.

• Ancak bu üstünlük hali bir duygu regülasyonu aracı gibi çalışır: Gerçekte hissettiği utanç, değersizlik ya da yoksunluk hissini bastırır.

  
  

Büyüklenmeci kimlikte kişi sıklıkla şu davranışları sergiler:

• Kendini övme, başarıyı abartma, sürekli dikkat isteme

• Eleştiriye aşırı tepki, öfke veya küçümseme ile karşılık verme

• Empati yoksunluğu, başkalarının duygularına duyarsızlık

• Manipülasyon veya kontrol davranışları

• Bağımlılık davranışları, çünkü gerçek benlikle yüzleşmek acı vericidir

Şema Terapide Uyumsuz Başa Çıkma Yolları

Kişi acı veren şemalarla baş etmek için bazı savunma mekanizmaları geliştirir. Bu yollar kısa vadede rahatlama sağlar, ancak uzun vadede şemayı güçlendirir. Örneğin:

• Aşırı uyum sağlama (kendinden vazgeçme)

• Kaçınma (duyguları bastırma, alkol/madde kullanımı)

• Karşı saldırı (aşırı kontrol, üstünlük çabası)

Şema Terapide Modlar (Duygusal Zihin Halleri)

Şema Terapi’de modlar, kişinin o anki ruhsal durumuna göre aktif hale gelen içsel parçaları ifade eder. Örneğin:

• Yaralı çocuk modu

• Öfkeli çocuk modu

• Cezalandırıcı ebeveyn modu

• Sağlıklı yetişkin modu

Terapi sürecinde amaç, sağlıklı yetişkin modu güçlendirerek diğer olumsuz modları düzenlemektir.

Bağımlılık ve Büyüklenmeci Kimlik Arasındaki Bağlantı

Bağımlılık davranışı çoğu zaman, bastırılmış duyguların, çözülmemiş çocukluk yaralarının ve sürdürülemeyen içsel denge arayışının bir sonucudur. Büyüklenmeci kimlik yapılanmasına sahip bireyler için bu daha da karmaşıktır. Kişi dışarıdan kontrol sahibi ve güçlü görünse de içsel dünyasında büyük bir kırılganlık taşıyabilir.

Bağımlılık bu noktada bir kaçış işlevi görür. Kişi, gerçek değersizlik duygusunu hissetmemek adına madde, alkol, kumar, teknoloji gibi dışsal uyarıcılara yönelerek içsel boşluğunu doldurmaya çalışır. Bu durum, şema terapi perspektifinden değerlendirildiğinde, “duygusal inhibisyon”, “yüksek standartlar” ve “cezalandırıcılık” gibi başka şemaların da devrede olduğunu gösterir.

Şema Terapi ile Tedavi Süreci - Modların Fark Edilmesi ve Yeniden Ebeveynlik

Şema terapi, bu döngüyü kırmak adına bireyin hem çocukluk döneminden gelen temel şemalarıyla hem de savunmacı baş etme modlarıyla çalışır. Büyüklenmeci modun altında yatan incinmiş çocuk yanıyla temasa geçmek, tedavinin ana amaçlarından biridir.

Terapi sürecinde danışanın gerçek kırılganlığıyla güvenli bir bağ kurması, duygusal ihtiyaçlarını fark etmesi ve yeni başa çıkma yolları geliştirmesi desteklenir. Özellikle yeniden ebeveynlik (limited reparenting) yaklaşımıyla, terapist bu ihtiyaçların kabul edildiği ve karşılandığı bir alan sunar.

Sonuç olarak; büyüklenmeci kimlik, ilk bakışta güçlü ve kendinden emin bir duruş gibi görünse de, altında yoğun bir incinmişlik ve karşılanmamış duygusal ihtiyaçlar barındırır. Bağımlılık ise bu kırılganlığı bastırma çabasının bir sonucu olabilir. Şema terapi, bu karmaşık yapıyı çözümlemek ve bireyin daha sağlıklı bir benlik gelişimi yaşamasını desteklemek için güçlü bir yaklaşımdır.

Yazarımızın Metamfetamin Bağımlılığı hakkında yazdığı yazıyı okumak için tıklayınız.

Yazan: Pertev Furkan Çankırı - Psikolojik Danışman / Boğaziçi Üniversitesi 2016